Гьуьрметлу редакция! Чна квез ихьтин чар ракъурун дуьшуьшдин кар туш. Халкьдин мефт, халкьдин мез тир «Самурди» хайи чIал хуьн ва вилик тухун патал ара датIана женг чIугвазва. Гьавиляй кIелзавайбуру адаз лезги чIалан женгчи лагьай тIвар ганва. Гьакъикъатдани газетдин чIалан михьивили ва иервили чун гьейранарзава. Гила маса газетрини журналри адалай чешне къачузва. И рехъ гележегдани давамарна кIанзава.

     Чаз малум хьайивал, 1997-2012-йисара газетдин чинриз чIалаз талукьарнавай 400-дав агакьна макъалаярни очеркар акъатнава. И макъалайрихъ галаз алакъалу яз редакцияди 3800-далай гзаф чарар къачуна. 4000 кас чIалан дискуссиядик эгечIна. Куьне и дискусиядив неинки чи лезги алимар, гьакI къецепатан уьлквейрин чIалан пешекарарни агудна. Россиядай, Къазахстандай, Туьркиядай, Германиядай, Франциядай, Норвегиядай, Англиядай, Америкадин Садхьанвай Штатрай ва маса уьлквейрай шумудни са чIалан алимар редакциядиз илифна. Куьне газетдин чинриз абурукай макъалаярни акъудна.

    Авайвал лугьун, «Самурдин» «ЧIал», «Диде», «Диде гьарай, дидед чIал гьарай…», «Дидед чIал гьи гьалда ава?» тIварар ганвай чинар гзаф метлеблубур я. «Чи чIал, чи тIал», «Гафарни хьун, абурун иервални», «Лезги чIалакай ихтилатар», «ЧIалан михьивал хуьн», «Акатайвал кхьимир», «Самурдин гафалаг» рубрикайрик кваз гузвай материалар хайи чIал кIанарзавайбур, адан михьивал хуьз, ам вилик тухуз куьмек гузвайбур я. Куьне «Самурдин гафалаг» рубрикадик кваз 3000-дав агакьна къадим ва чIалан куьгьне къатарик акатзавай гафар арадал хкана, цIудралди лезги топонимриз илимдин рекьелди баянар гана. Ибур гьар са лезгидихъ дамах кутадай делилар я. Ибур зурба алакьунар я ва чна и рекьяй квез мадни чIехи агалкьунар тIалабзава. 

     Гила чахъ къалабулух кутазвай са месэладикай лугьун. Эхиримжи йисара Азербайжанда лезги чIалал акъатзавай чапдин органрин, ктабрин кьадар къвердавай пара жезва. Им рикI шадардай кар я. Абурун кьадар мадни пара хьурай. Амма авайвал лугьун хьи, Азербайжанда лезги чIалал акъатзавай са бязи журнал ва ктабар кIелдайла инсандин рикI тIар жезва. Вучиз лагьайтIа абур акатайвал кхьенва. Са вахтунда чи тIвар-ван авай алим Гьажибег Гьажибегова лагьанай: «Вичин дидедиз гьуьрмет ийизвай касди вичин чIалазни гьуьрмет авуна кIанзава.» ЧIал вилик ту-хузвайди я лугьуз са бязи ксари лезги чIалан тIебиатдив кьан тийидай гафар арадиз гъизва. ЧIал вилик тухун – им чIала вичи къуллугъзавай халкьдин, а халкьдин векилрин фикирар авайдалай генани ачухдиз, авайдалай генани хъсандиз, авайдалай генани дериндай лугьуз алакьунин мумкинвилер артухарун лагьай гаф я. ЧIал гьерекатдик квайди я. Гагь а гьерекат зарбди жеда, гагь гьерекат яваш жеда. 

     Алай чIавуз Азербайжанда журналар, ктабар, антологияр акъудзавай са бязи ксари чпиз чIалан къанунар тийижиз, адак герек тушир гьерекат кутадай алахъунарзава. Инал чи машгьур чIалан алим Мегьамед Гьажиева лагьай гафар рикIел хквезва: «Лезги чIал хуьн патал ам хъсандиз чирна кIанда.» Бес са бязи ксар чIал хъсандиз чин тийиз, чеб пешекар тушиз вучиз лезгидалди ктабар акъудиз алахъзава? Чаз ктабар лазим я, амма хайи чIалак рехне кутадай ихьтин ктабар ваъ. Эгер абуруз и рекьелди машгьур жез кIан ятIа, мумкин кар туш. Ваъ, гьакъикъатдани хайи чIалал рикI алатIа, чIал вилик тухуз кIанзаватIа, къуй эвел ам хъсандиз чиррай.

     «Самурди» 2012-йисан 16-мартдиз Россиядин Илимрин Академиядин ЧIалан Интитутдин директордин заместитель, филологиядин илимрин доктор Михаил Егорович Алексеева чи чIалакай лагьанвай гафар чапнава: «Лезги чIал вичихъ хъсан гележег авай чIал я. Адал рахазвай, ам кIанзавай инсанар пара ава. Абуру садрани хайи чIал гадардач… Са делилди рикI шадарзава – лезги чIалан алимрин кьадар къвердавай пара жезва… Лезги кхьинрин чIал гзаф иер, вичивай вири фикирар вижеваз лугьуз жедай, везинлу чIал я.» Бес вучиз са бязи жуванбуру хайи чIал чIурзава?

     Ихьтин чIуру гьаларихъ галаз чи арифдарри гьамиша женг чIугурди я. Гьажибег Гьажибегова 1928-1929-йисара «ЦIийи дуьнья» газетдин чинриз акъудай «Дидед чIалалди савадсузвал терг ийин», «Дидед чIалариз сад лагьай чка», «Чи актив рахазвай чIаларикай са кьве гаф» ва маса ма-къалаяр, алатай асирдин 60-йисара Къуба пата «РикIин гаф» эдебиятдин кIватIалди чIал чир хъийин ва хуьн патал авур алахъунар, Дагъустандин лезги чIалал акъатай «Коммунист» газетда 1961-1971-йисара чап хьайи макъалаяр рикIел хкун бес я. Гила и процесс чи чIалан алимри, журна-листри, къелемэгьлийри давамарна кIанзава.

    Гуьрметлу редакция! Къе чIал михьиз хуьн халкьдин гегьенш къатари тIалабзава. Гьавиляй чна квевай ийир са тIалабун ава. Чка атунивай лезги чIалак рехне кутазвай ктабрикай ва печатдин органрикайни кхьихь. Абурун авторриз дуьз рехъ къалура. ЧIалав акатайвал эгечIзавай, ам чIурзавайбурун вилик пад вахтунда кьун тавуртIа, ахпа геж жеда. 

 

Гьуьрметдалди:

 

Агьмедулагь Гуьлмегьамедов, 

филологиядин илимрин доктор, профессор, РАЕН-дин академик

 

Фаида Гъаниева,

филологиядин илимрин доктор

 

Гьаким Къурбан, 

филологиядин илимрин доктор, зари

 

Фейзуддин Нагъиев, 

филологиядин илимрин доктор, зари

 

Дагъустан Республикадин

Магьачкъала шегьер