Яран сувар лезги халкьдин рикI алай сувар я. Адахъ халкьар агуддай, абурун арада дуствал мягькемардай къуват ава. Гьар районда, гьар хуьре и сувар кьиле тухудай къайдаяр жуьреба-жуьре ят1ани, мурад сад я - хъуьт1уьн мекьер алудун, гатфарин крарив эгеч1ун. 

     Лезги ч1ала «яр» гафунихъ гзаф манаяр ава: Яр – яру ранг я. Яр – гуьрчег лагьай чIал я. Яр – таран рик1из лугьуда («Таран яр хъиткьинна»). Ярар – таран танда, гьар йис хьайила, жезвай ц1арар я. И ц1арарай, тарцин шумуд йис ят1а, чир жеда. Яр – к1аниди я. Яр – начагъвал я. Аялриз ярар атай чIавуз, чуьхуьн тавунвай яру парча жендекдал алтадайла, ярар куьтягь жеда лугьудай. Яр – гъуц я. Яр – гатфарин вацран т1вар я. Яргъируш – Ракъинин руш лагьай ч1ал я.

Лезгийрин Яран сувар ц1ийи йис алукьунал къвезва. Ам 21 – мартдилай гатIунна, 14 юкъуз давам жезва. Яран сувар т1ебиатдал чан акьалтзавай вахтунал туьш жезва. 21-мартдиз югъни йиф сад жезва. Экуьвал мич1ивилел гъалиб жезва. 

     Лезги мифологиядай аквазвайвал, чахъ Яр т1вар алай гъуц авай. Ам ч1улав къуват­ри чилин мич1и къатариз тухванай. Гьавиляй ам хтун патал инсанри ц1аяр куриз, шемер акъуддай. Яран суварилай вилик хъуьт1уьн къаярикай галатнавай инсанри чпин к1валер михьда, салар, багълар рес­теда, майишатдин алатар гуьнгуьна твада.

     Мартдин варз Хидирнебидин варз яз гьисабдай. И вацра цаварилай Хидирнеби лугьудай михьи кас эвич1далдай. Ам садазни аквадачир, амма вичиз вири аквадай. Мартдин вацра к1валяй зат1 гун сувабдин кар яз гьисабдай, ракIарихъ атай касдиз ваъ лугьудачир. Зат1 гудайла, Хидирнебидин пай хьурай, лугьудай. Инсанар чIалахъ тир хьи, и вацра к1валяй гайи зат1ар, агъзурра артухарна, Аллагьди вахкуда. 

     Яран сувар жез кьве гьафте амаз, к1валера гъвеч1и къапара къуьл цадай. Им алукьзавай ц1ийи йис берекатлуди хьунин лишан тир. Хурушумдиз тфенгар ядай. Им сувар алукьнава лагьай ч1ал тир. Аялрик шадвал акатдай. Дидейри чпин гъвечIи аялар патал къавун ч1ерейрал палдумар, яни чирагъар акъуддай. 

Ч1ехибуру гъенел цIайлахан туькIуьрдай, к1валин иесиди т1варар кьаз, хизандин куьгьне пекер ц1ал вегьедай. Пекер кунивай, «хизандин т1ал-квал куй» лугьуз, Аллагьдивай абуруз чандин сагъвал т1алабдай. Ц1ай кьери хьайила вирида адалай пудра хкадардай ва чпин т1алабунар ийидай. Дидейри чпин бицIекар къужахда аваз ц1алай хкадардай, абурун гъилерихъ галай яру гъалар цIал гадардай.

     Ц1ун патав къуншийрин аялар къведай, сувар мубаракна, сада-садаз яран паяр гудай. Ц1ай хуьдай кас алачиз хьайила, ц1ай чуьнуьхдай адетни авай. Ц1ай чуьнуьхун хъсан кар туширди яз гьисабдай. Гьавиляй михьиз хкахьдалди са касди ам хуьдай. 

     Яр алукьдалди инсанри багълара, саларай цIамар, кьалар к1ват1на курдай. И кардив гъвеч1и-ч1ехи вири сад хьиз эгечIдай. Ч1ехибуру манияр лугьудайла, аялри абурухъ галаз санал тикрардай ва чпизни манияр чирдай. Кьалар кунихъ еке метлеб авай. Сад лагьайди, салар, багълар михьи жедай. Им ц1ийи йисан бегьер хъсанди хьун патал ийизвай къайгъударвал тир. Кьвед лагьайди, гумади тарарал алай цур къахчудай, гьава хъуьтуьлардай. 

     Яру рангуни лезгийрин уьмуьрда кьетIен чка кьазва. Виликдай чи чил яру яцран крчарал ала лугьудай. Адаз вирида икрамдай. Яру жунгав хайила, ам яраз т1вар яна хуьдай. Суваралди адакай зурба яц жедай. Суварин вилик адан гарданда яру гъал твадай. 20-мартдиз яц пудра хуьрелай элкъуьрдай ва садакьа Аллагьди кьабулун патал т1алабунар ийидай. Суварин юкъуз яц тук1вадай ва вири хуьруьн жемятдиз пайдай. Яран юкъуз гъвеч1и аялар магьле – магьле къекъвена Яран паяр к1ват1дай.  К1валин иеси к1валяй я зимбил, яни ленгер гъилеваз экъеч1дай. Ана кьурай хутар, машмашар, чуьхверрин ц1иргъер, п1инияр, шуьмягъарни к1ерецар, яру какаяр, жумар, ичер  жедай.  Мич1и хьайила, тавунай агъуз чантаяр авудун  адет тир. К1валин иесиди чантайра гьар жуьредин яран паяр твадай ва чантаяр тавунай винелди акъуддай.

     Яран сувариз какаяр элуькьардай адетни авай. Яралди са варз амаз какаяр, к1еви хьуй лугьуз, кьелен це твадай. Гадаяр Яран юкъуз майдандал к1ват1 хьана какаяр элуькьариз къугъвадай.  

     Яран суварин кьетIен адет суварин хуьрекар гьазурун тир. Адет яз, и юкъуз гьар хизанди ирид жуьредин хуьрекар гьазурдай ва ирид к1вализ пай ракъурдай. Ирид жуьре хъач квай афарар чрадай, ирид кака яру ийидай. Кесиб хизанра ирид хуьрек чраз тахьайла суварин гит1 бес я лугьудай. Вучиз лагьайт1а, гитI гьазурун патал ирид зат1 герек къвез­вай: кьурай як, гьажибугъда, къуьл, мух, пахлаяр, нахут1ар, харар, хехвер.

     Ярахъ алакъалу ихьтин адетни авай. Яралай гуьгъуьниз экъеч1ай Яргъирушаз килигдай. Эгер Яргъирушак яру ранг гзаф кваз хьайит1а, къуьлер, хъипи рангар гзаф кваз хьайит1а, мухар гзаф жеда лугьудай.

     Яран юкъуз Яран яд (адаз Яран шуьрбетни лугьудай) пайдай адетни авай. И кар хуьруьн кьуьзуь, гьуьрметлу ксари тамамардай. Яд адет яз, Яр алукьдалди, миск1индай гъидай. Яран яд мублагьвилин, хийирдин, дуствилин, ширин няметрин лишан тир.

 

Гуьзел МЕЖИДОВА