Газета Самур

Чи гафар
"Самурдин мектеб" | 2(328) 2019

Арбабаш

И гафуникай чи эдебиятда «кар алакьдай викIегь дишегьли» лугьудай манада менфят къачузва. Филологиядин илимрин доктор, профессор Р.И.Гьайдарован фикирдалди, им араб чIалан «арбаби» гафунихъ галаз алакъалу я. Араб чIала и гафунихъ «кьилдин касдин ихтиярда авай чил, мулк» мана ава. Алимди кхьизвайвал, сифтедай «арбабаш» гафунин мана вичихъ «мулкар, никIер, уьруьшар ва мсб. авай варлу дишегьли» тир.

Буьркьуь

ЧIалан алимри и гаф гила лезги чIала менфят къачузмачир «беркь» гафунихъ галаз алакъалу иийзва. «Вил» мана авай и гаф чи чIалай Дагъустандин маса чIаларизни фенва. Месела, авар чIалан са бязи нугъатра «бер» ва «баьркь» гафар «вил» лагьай чIал я.

Чи мягькем ибарайра гьалтзавай пуьркь//буьркь гафни буьркьуь гаф чеб-чпиз муькьва, са дувулдин гафар я. Гекъигайла икI тирди генани хъсандиз чир жезва: Ада гзаф пулар пуьркь авуна, яни тIуьна, тахьайвал авуна, тахквадайвал авуна.

Гатфар

Им йисан вахт, хъуьтIуьнни гатун арада авай пуд варз я. Профессор Р.И.Гьайдарован фикирдалди, и кьве гьижадин гаф манаяр сад хьтин кьве келимадикай арадиз атанва. Ада кхьизва: «1) гIад (лезги гаф) ва 2) фарфар (фарс чIалан гаф). Абурун кьведан манаяри сад я: «гатфар»

ГIад гаф мукьва чIалара саки са дегишвални тахьана амазма: хьад (табасаран чIала), хьад (рутул чIала). Маса чIалара а гаф сесерин жигьетдай дегиш хьанва: хьид//хьхьид (агъул чIала).

Сад хьтин манаяр авай кьве гафунин бинедал са гаф арадиз атун, гафунин сад хьтин кьве паюникай (дибдикай ва я фонестемадикай) сад гадар хьун гзаф чIалара дуьшуьш жезвай кар я». (Р.И.Гьайдаров. Лезги чIалан этимологиядиз гьахьун. Магьачкъала, 2005. Ч.13).

Хурсан

Къуба нугъатра чилин гьалар къалурзавай «хурх» (жими кьар) гаф хьиз, «хурс» гафни ава. И гафуни «мублагь» хьтин мана гузва. Мублагь чилиз «хурсан» лугьуда.

Академик В.Ф.Минорскийди вичин 1963-йисуз Москвада урус чIалал чап хьанвай «Ширвандин ва Дербентдин Х-ХI виш йисарин тарих» ктабда кхьенвайвал, Х асирда Ширваншагьдик акатзавай пуд лезги вилаятдикай садан тIвар Хурсан тир. Адан фикирдалди и вилаят Шабрандинни Муьшкуьрдин арада авай. Чахъ «Хурсан» тIвар алай халичани ава.

Гъуьл

И лезги гаф чи вири нугъатра сад хьиз лугьудач. Фиярин ва гелхенрин нугъатра и гафунин эвел кьиле авай гъ-дин чкадал х сес лугьуда. Сесерин и дегишвал чпик гъ сес квай маса гафарани гьалтда. Месела, ихьтин гафара: гъал, гъул, гъил, гъун, гъур ва мсб.

Гъуьлуьз фин маса ва я цIийи кIвализ фин лагьай чIал я. Табасаран чIала кIвализ хуьл лугьуда. «Гъач хуьлез» «вач (ахлад) кIвализ» лагьай чIал я. Сесерин и талукьвилер фикирда кьуртIа, ихьтин гиман ийиз жеда: гъуьл ва хуьл са дувулдин гафар я.