Газета Самур

Чи гафар
"Самурдин мектеб" | 3(340) 2020

Ачул

И гафуникай гзаф чIавуз чи махара «качул» гафунихъ галаз санал менфят къачуда. «Ачул - качул ахъа хьухь, шкьакьвалмир, заха хьухь». «Ачул» гафунихъ «суьгьуьрлу» хьтин мана ава. Лезги фольклорда дуьшуьш жезвай «ачул суфра» вичин винел недай вири няметар алай суьгьуьрдин суфра лагьай чIал я

ГадкIун

Чи гзаф нугъатра и гафуникай анжах са манада менфят къачузва. И манадив кьадайвал, «гадкIун» тарай лашуналди майваяр авадарун я. Ингье са кьетIенвал рикIелай ракъурна кIанзавач. КIерец тарай кIерецар авадардайла «гадкIун» ваъ, «гатIкIун» лугьуда. Месела: Аял чIавуз хуьре кIерецар гатIкIун тавур (юркуналди таралай кIерецар авадар тавур) инсан бажагьат жеди.

Бязи нугъатра «гадкIун» гафунихъ кьвед лагьай мана ава – «тахьай гьалдиз гъун». Абуру «чапхунчийрин кьушун гадкIунда (тахьай гьалдиз гъида)», – лагьана.

ДандакI

Бязибуру и гафуникай менфят къачудайла гъалатIриз рехъ гуда ва гагь «дандак», гагьни «дандаг» кхьида. Чи чIала «дандак» кIвалер эцигдайла цлал тазвай цуьрциз, чукьвандиз лугьуда. «Дандаг» ципицIрин тарар кьакьандиз акъвазун патал гьазурнавай кIарас я.

«ДандакIдихъ» и гафарилай тафаватлу тир мана ава. «ДандакI» тум куьруь, тумакь лагьай чIал я.

Кьекьер

Им анжах гзафвилин кьадарда кхьизвай гаф я. Алатай виш йисан сифте кьилера и гаф теквилин кьадардани лугьудай. А чIавуз ихьтин мисал авай: «КIвалахайтIа кьекьни жеда, гьекьни».

Гила «кьекьер» хьиз менфят къачузвай и гафунин мана «къуватар» я. ЧIала ада «цилер» гафунихъ галаз мягькем ибара арадиз гъизва. «Къекъер-цилер ялун» – кьуватар алцумун.

Кьукьма

Чи чIалан алим Мегьамед Гьажиеван фикирдалди, и гафунин диб «кьугъ» я. Гила «кьугъ» гаф «кьукь» хьиз кхьизва ва адахъ са шумуд мана ава: 1) дурнадиз ухшар къуш; 2) инсан вич-вичиз бегенмиш жедай гьисс; 3) куьчарнавай манада «акьулдиз зайиф кас».

«Кьукьма» гафунин «кьукь» гафунихъ галаз алакъа авач. «Кьукьмадин» мана «гьакъикъат» я. Чи чIала ихьтин ибара ава: «Кьукьмада акьун» – гьакъикъат чир хьун. И ибара квай бубайрин мисални къалуриз жеда: «Кьукьмада акьурла, гъавурда акьада» – «зарардик тежриба хьайила, алакьунар къведа» манада.

Кьуц

Садбуру «куц» ва «кьуц» гафар акадарда. «Куц» гафунин мана «винел патан акунар» я. «Кьуц» лагьайтIа, кIарасдихъ галаз алакъалу гаф я. Вични са жуьредин ваъ, кьве жуьредин кIарасдихъ галаз. И гафунин сад лагьай мана «арабадин чархуна цIапурар кьунвай кIарас» я. Месела: Арабадин буд (элкъвей ракь) са патахъ, кьуц са патахъ, гиг са патахъ чикIизвай.

«Кьуц» гьафунин кьвед лагьай мана «чIахар ийидай дингинин кIарас» я.

Хурс, Хурсан

Академик В.Ф.Минорскийди Х асирда Ширвандик акатзавай пуд лезги вилаятдикай сад Хурсан тирди къалурнава. Адан фикирдалди, и вилаят Шабрандинни Муьшкуьрдин арада авай. (Килиг: Минорский В.Ф. История Ширвана и Дербента Х-ХI вв. М., 1963).

Чешмейрай малум жезвайвал, Хурсандихъ гзаф берекатлу чилер авай. Чахъ «Хурсан» тIвар алай халичани ава.

Къуба нугъатра чилин гьалар къалурзавай «хурх» (жими кьар) гаф хьиз, «хурс» гафни ава. И гафуни « мублагь» хьтин мана гузва. Мублагь чилиз «хурсан» лугьуда.

Чумахъ//Чумакь

Садбуру и гаф лезги чIалаз туьрк чIалай атанвайди я лугьузва. Им эсиллагь дуьз фикир туш. Сад лагьайди, туьрквери чумахъдиз «degnek», азербайжанвийри «dəyənək» лугьузва. И гафарин мана сад я. Амма азербайжан чIала «чумахъ» гафни ава. И гаф а чIалаз чи чIалай фенвайди я.

Кьвед лагьайди, и гафунин этимология тайинарун са акьван четин туш. Къуба патан лезги фольклорда ихьтин мисал ава: «Чумал тар - чумакь тар». Лезгийри чумахъар анжах чумал тарцин хилерикай расдай. Гьавиляй «чумахъ» гафни чумал тарцин тIварцIикай арадиз атанвайди шаксуз я.

М.МЕЛИКМАМЕДОВ