Газета Самур

Чи гафар
"Самурдин мектеб" | 6(343) 2020

Бахлу

Лезги чIалан куьгьне къатарик акатзавай и гаф бязи вахтара «бахтлу» гафунихъ галаз гекъигзава. Ингье абур са манадин гафар туш. «Бахт» чи чIалаз фарс чIалай атанвайди я. Адахъ -лу эхир гилигна «бахтлу» гаф арадиз гъанва.

«Бахлу» асул лезги гаф я. Мумкин я им чи «бах» ва «баха» гафарихъ галаз алакъалу хьунухь. Вучиз лагьайтIа гьа гафар хьиз, «бахлуни» дишегьлидиз талукь я. ИкI тирди тарихдин делилрини субутзава. XVIII-ХIХ виш йисара Ахцегьай маса хуьрериз гъуьлуьз тухузвай рушаз «бахлу» лугьудай.

Гьелбе

Бязибуру и гаф чна рахунра менфят къачузвай «гьелбет» хьиз кьабулзава. Авайвал лагьайтIа, «гьелбе» ва «гьелбет» гафарин арада са алакъани авач. «Гьелбе» набататдин тIвар я. Лезгийри дегь девирра хьиз, гилани гьелбейрин хуш атирдин ни галай цуькверикай хуквадин ва ратарин азарар сагъарун патал менфят къачузва.

Гьендевар

ЧIалакай кхьизвай бязи ксари и гаф азербайжан чIалан «гьендевер» гафунихъ галаз сад тирди къалурзава. Гьакъикъатда икI туш. Азербайжан чIалан гафунихъ «къвал», «пад» хьтин манаяр ава. Лезги чIала ударение вичин кьвед лагьай гьижадал аватзавай «гьендевар» гаф «яргъал, таквадай чкаяр» лагьай чIал я.

Дастархан

Дегь чIавара гзаф лезги хуьрера суфра кIвалин чилел экIядачир. Суфра ахъаюн патал аскIан стол расдай ва адаз «дастархан» лугьудай. КIвалинвияр чеб чилел гьа столдихъ ацукьдай. Гьа икI, и гафунихъ «суфра», «суфра экIядай аскIан стол» хьтин манаяр акатна.

Киле-къажгъан

И гаф чи чIалан «киле» ва «къажгъан» гафарикай арадиз атанва. Киле магьсул алцумдай уьлчме я. Са лезги киле 2,5 кг-диз барабар я.

«Киле-къажгъан» кьве манадин гаф я. Адан садлагьай мана «звал текъведай къажгъан» я. Ихьтин къажгъан чи махарик ква. Гафунин кьвед лагьай, куьчуьрмишнавай мана «гьиссериз рехъ тагудай кас» я. Месела: Адаз киле-къажгъан лугьуда.

Кушун агъ

Куш вичин тандин чкалдикай лацу гъалар ийидай, кукIва жедай фин недай, салара цадай набататдиз лугьуда. Дегь чIавара лезгийри кушун гъаларикай каркадал кьелечI лацу парчаяр храдай. Ихьтин парчадиз «кушун агъ» лугьудай. И гафуникай чи классикрини менфят къачунва. Месела, Етим Эмина вичин «Ханум» шиирда икI кхьенва: «Бажит кушун агъ я Ханум».

Академик Агьмедулагь Гуьлмегьамедова вичин «Лезги чIалан словарда» кхьенвайвал, «бажит» мягьтелвал къалурдай кIус я.

Кфая

И гафунин «кфет» гафунихъ галаз мукьвавал ава. Сад лагьайди, гафарин кьведан дибни сад я. Кьвед лагьайди, «кфет» гафунихъ «лезетдилай» гъейри «хи-

йир» хьтин манани ава. Чи гафарин куьгьне къатарик акатзавай «кфая» «менфят» лагьай чIал я. «Хийир» ва «менфят» лагьайтIа, синонимар я.

«Кфая» гаф сифте яз эдебият чIалаз чи машгьур алим Гьажибег Гьажибегова гъана. Ада вичин «Лезги чIалан лугъатрикайни гафарикай са кьве гаф» макъалада и гафуникай менфят къачунва.

М.МЕЛИКМАМЕДОВ