Куьтен

 

    Алатай виш йисан эхирра чи тIвар-ван авай алим, филологиядин илимрин доктор Р.И.Гьайдарова кхьенай: «Лезги чIалан са кьадар гафарин дувулар неинки Дагъустандин чIаларин лексикайра, гьакI михьиз Къафкъаздин дагълу чIаларин гафарикни дуьшуьш жезва. Амма и жигьетдай чи чIалан лексика ахтармишнавач». (Гьайдаров Р.И., Мегьамедов Гь.И., Эседуллаев Н.Б. Лезги чIал. Магьачкъала, 1994. Ч. 22).

    Алимдин гафариз къуват яз лугьун хьи, лезги чIалан цIударалди гафарин дувулар араб, фарс, туьрк ва азербайжан чIаларин гафарикни дуьшуьш жезва. Ингье вучиз ятIани чи алимар и месэладихъ гелкъвезвач. А чIаларай чи чIалаз атанвай гафарикай кхьизва, амма чи чIалай абуру къачунвай гафарикай лугьузвач. Гила маса чIалари чавай къачунвай «куьтен» гафунин дувул тайинарин.

    Бязи алимри кхьизвайвал, и алат инсанри ракьукай менфят къачуз гатIунайла арадал атана. Куьтен чи эрадал къведалди VII-VI виш йисара раснавайди я лугьузвайбурни ава. Гуржи алим И.А.Джавахишвилидин фикирдалди, «кеферпатан Къафкъазда кутан ХII асирда пайда хьана» ва Къафкъаздин халкьари гуржийрин «гутани» хьтин куьтендикай менфят къачуна. (Килиг: Джавахишвили И.А.Экономическая история Грузии. Тбилиси, 1930. Ч. 232). А.Н.Генкоди вичин «Кеферпатан Къафкъаздин чIалара куьтендин тIварар» макъалада гуржи чIалаз «гутани» гаф Х асирдилай фад атанвач лугьузва. (Килиг: Доклады А.Н. СССР. М., 1930, №7).

    Гьа икI, бязи алимри и гаф гуржи чIалай Къафкъаздин маса халкьарин чIалариз фенвайди къалурзава. Гьавиляй мегрелрини гуржийри хьиз куьтендиз «гутани», сванри «гутан», абхазри «а-кватана//а-кIватан», кабардинри «куэтэншэрхъ», чеченрини ингушри «гуота», осетинри «гутан//готан», бацбийри «гутан», абазинри «кIватан//а-кватан», балкарри «гатан//готан» лугьузва кьван. Ю.Д. Дешериева нах чIалари гуржийрин «гутани» гаф ХVI асирда, Г.А. Климова ва А.К. Шагирова цез чIалари ХVII асирда къачунвайди тестикьарзава. (Килиг: Дешериев Ю.Д. Бацбийский язык. М., 1953. Ч.6; Климов Г.А., Шагиров А.К. Общекавказское название плуга//Лексико-грамматические особенности языков Карачаево-Черкессии. Черкесск, 1990. Ч.5).

    Лезги алимрийкай Ф.А.Гъаниевади Дагъустандин чIалариз «куьтен» гаф гуржи чIалай азербайжан чIал арада аваз атанвайди къейд ийизва. (Килиг: Ганиева Ф.А. Отраслевая лексика лезгинского языка. Махачкала, 2004. Ч.128). Академик А.Г.Гуьлмегьамедова гафариз баянар гузвай гафарганда лезги чIалаз «куьтен» гаф туьрк чIалай атанвайди я лагьана кхьенва. (Килиг: Гуьлмегьамедов А.Г.Лезги чIалан словарь. II том. Магьачкъала, 2012. Ч. 105).

    Чна фагьумзавайвал, винидихъ галай фикирар гакъикъатдив кьадайбур туш. Вучиз лагьайтIа, а алимри «куьтен» гафуниз анжах гекъигунин рекьелди баян ганва, тарихдин ва археологиядин материалрикай менфят къачунвач. Тарихчийри кхьизвайвал, кефер-рагъэкъечIдай Къафкъазда (лезгияр яшамиш жезвай чилерал) сифте яз ракьукай чи эрадал къведалди II агъзур йисан эхирра менфят къачуз гатIунна. Чи эрадал къведалди I агъзур йисан эвелра и агьалийри ракь гзаф гьасилзавай. Гьа икI, абуру къванцин алатар ракьун алатрив эвез ийизвай. А чIавуз чи чилерал хуьруьн майишатни вилик фенвай. (Килиг: Магомедов Р.М. История Дагестана. Махачкала, 1991. Ч. 16-17).

    Араб тарихчи Абу Жафер Мугьаммад ибн Жарир ибн Йазид ат-Табариди (839-923) лезгийри цан цадайла яцари ялзавай ракьун алатдикай менфят къачузвайди къейд авунай. Ада кхьизвайвал, лезгийри цанар цадай малар къуватлу хьун патал яйлахра хуьдай. Санлай Х-ХII виш йисарин араб чешмейра  Къафкъазда сифте яз лезгийрин яйлахрикайни малуматар гьатнава. (Килиг: Мад гьана, ч. 42).

    Академик Н.И. Вавилова гахълу яз кхьенай: «Цанар цадайла виш йисарин тежриба гъилик авур дагъвийри неинки къиметлу техилдин сортар, гьакIни масадалай чешне къачун тавуна гзаф хъсан чил цадай алатар арадал гъанай.» (Вавилов Н.И. Мировой опыт земледельческого освоения высокогорий//Жур. «Природа», М., 1936, №2).

    Месела, лезгийри дегь девирра къармах, къупу ва туьрезар хьтин алатрикай менфят къачунай. Къармахар къванцикай ва я кIарабдикай расдай. Археологриз гьам Мингечевирдай, гьамни Кьиблепатан Дагъустандай IV-VII виш йисариз талукь ихьтин чил цадай алатар жагъанва. Гьа инал лугьун хьи, Кьиблепатан Дагъустанда хьиз, Мингечевирдани сифте яз гьа девирриз талукь ракьун къупуярни винел акъатнава. (Килиг: Vahidov R.M. III-VIII əsrlərdə Mingəçevir. Bakı, 1961. Səh. 74).

    Лезгийри мублагь чилерал къармах, къванер авай дагълух чкайра къупу, чил дериндай цана кIанзавай аранда туьрез кардик кутадай. Чи къадим туьрез вик, хур, дишле, десте, кьил, магъ, дабан хьтин ирид паюникай туькIуьрдай. Магъ ракьуникай расдай. Аквазвайвал, гьеле ракьун куьтендал къведалди лезгийри чил цан патал ракьуникай менфят къачунай.

    Винидихъ гъайи делилар асасдиз къачуртIа, гекъигунинни тарихдин рекьелди, са шакни алачиз, «куьтен» асул лезги гаф я лугьуз жеда. Вучиз лагьайтIа тарихдин чешмейрай малум жезвайвал, Лезгистанда гьеле VIII асирда, Гуржистанда авайдалай кьве виш йис вилик ракьун куьтен авай ва чи чIалани гиман хьи, и гаф гьа чIавуз туькIуьр хьанай. Бес вучиз алимри кеферпатан Къафкъаздин халкьари, гьабурукай яз лезгийри куьтен гуржийривай къачунва лугьузва? Белки гуржийри куьтен ва и гаф чавай къачуна чпин чIалал адаз «гутани» лагьанва? Гьайиф хьи, алимри икьван гагьди месэладиз и виляй килигнавач.

    Куьтен чиляй чIехи ласар акъудзавай алат я. Ласар акъудун патал лагьайтIа, ам чилик кутуна кIанзава. И терминни лезгийрин «кутун» гафуникай арадиз атанва. Я гуржи, яни маса чIалара а гафунихъ ихьтин мана авач. Дагъус-тандин чIаларини и гаф лезги чIалай къачунва. Гьавиляй лезги халкьарикай будугъвийри, арчивийри, табасаранвийри хьиз, аварри, даргийри ва лакрини куьтендиз «кутан» лугьузва. Къуба наречиядин бязи нугъатрани гьа икI лугьуда.  Туьрк чIала «куьтен» гаф эсиллагь авач. Абуру куьтендиз «пуллук» лугьуда. И термин урусрин «плуг» гафуникай арадал атун мумкин я. Азербайжан чIала лагьайтIа, «куьтен» гаф чавай къачунва. Азербайжанвийрал къведалди чахъ куьтенни авай, вилик фенвай хуьруьн майишатни. (Килиг: Магомедов Р.М. История Дагестана. Махачкала, 1991. Ч. 16-17, 25).

 

Муьзеффер Меликмамедов