Дегь чIавара Хуьлуьхъ хуьр Нежеф вацӀун кьере авай. Адан харапӀаяр къедалди “ЧӀуру хуьр” лугьудай чкадал алама. Гуьгъуьнлай хуьруьнбуру селлерикай кьил къакъудун патал кьакьан пелел бине кутуна.

    Шагь дагъдин ценерив гвай, тамари элкъуьрна юкьва тунвай и хуьруьн гьар камуна сур чӀаварин гелер ава. Ина кьуд пата гьалтзавай дегь сурарин кьилин къванери Алупан девирдилай инихъ шумудни са виш йисарин кхьинар хвенва.  

    И чилерал са береда гьезерри, монголри, арабри, фарсари, урус-ри вегьенай. ЯтӀани ягъийриз муьтӀуьгъ тахьана хуьруьн тIвар хвена ксари. Инин генг яйлахра малдарвал вилик фенвай. Кьуьзуь ксари са береда чпин чӀехи бубайри гунгаррив яйлахрай хуьруьз нек гъидай лугьуз марагълу ихтилатар ийида.

Хуьруьн тӀвар са бязи алимри XI виш йисара чи чилерал вегьей хулагийрихъ галаз алакъалу ийизва. Анжах им дуьз фикир туш. Вучиз лагьайтӀа монголри басрух гудалди ина хуьр авай ва адални кутугай тӀвар алай.

    Йиса садра хьайитIани Хуьлуьхърин тамуз физ кIанз рикIи гъалаб къачуда зи. КIвач галукьнавачир, гъил яргъи авунвачир и иервал гьиссериз кужумун патал рекье гьатда зун иниз.

    Са гьафте вилик мад фенай зун аниз. Зулун таму вичин къужах акьван захавилелди ахъайнавай хьи… ЧIулав, яру инийрин, кицикрин, мертерин, чухлумпIрин, жикIийрин заланвиляй тарарин хилер кватнавай. Кьве югъ виликан марфадилай кьулухъ чил бебелукрив ацIанвай. Неинки КцӀара ва Азербайжанда, гьакӀни вири Къафкъазда машгьур тир, чпин яшар виш йисарив гекъигиз жедай къадим там ава ина. 1885-йисуз ина хьайи машгьур натуралист алим Г.Раддеди Хуьлуьхърин тамара Къафкъазда кьериз-цӀаруз гьалтзавай верхьи тарарин са шумуд жинс ашкара авунай. Гьа чӀавалай и тарариз “Раддедин верхьи тарар” лугьузва. Алимди ина авай аскӀан (лилипут) пипин ва наратдин тарарикайни чирвилер ганай. 

    Хуьлуьхъ 1837-йисан Къубадин бунтуниз регьбервал гайи Гьажи Мегьамедан ватан я. Ина илимдал рикӀ алай инсанарни яшамиш жезвай. Гьеле XIX асирдин эхирра Къуба пата тӀебиатдин илимрай тарсар гузвай сифте мектебрикай сад Хуьлуьхъа ахъа хьанай. Къуба патан девлетлу ва савадлу ксарикай тир, Меккедиз фена хтай хуьлуьхьви Гьажи Жавада 1907-1908-йисара хайи хуьре вичин харжидалди мектеб эцигнай. Куьруь вахтунда и мектебдин хъсан суракьар вири Къуба уезддиз чкӀанай. 1916-1918-йисара ина кардик кутур педагогикадин курсар акьалтӀарай цӀудралди жегьилри уезддин чара-чара хуьрера муаллимвал авунай.

    Лезгийрин сейли алим Гьасан Алкьвадаридин Куьреда авай 

медресада чирвилер къачур, лезги, туьрк, араб ва фарс чӀалар, гьакӀни РагъэкъечӀдай патан поэзия дериндай чирай, лезги ва Азербайжан чӀаларал иер шиирар теснифай Абдулжелил эфендидихъ галаз санал ина Азербайжандин зурба шаир Агьмед Жавадани кӀвалахнай. Хуьлуьхъ Азербайжандин сейли кхьираг Эмир Мустафаеванни хуьр я.

    Къе хуьруьн гьалар акурла инсандин рикI тIар жезва. РакIаррикай куьлегар куьрсарнавай кIвалер, ван алачир магьлеяр, чкIизвай мискIин, аялрин ванцихъ цIигел тир мектеб… 

    Къенин хуьруьн гьалар ихьтинбур я…

 

Седакъет КЕРИМОВА