Квез чидани?  |  12(247) 2011      

1624-йисуз урусрин сиягьатчи Федот Афанасьевич Котова лезгийрин чилерал къванерал атIанвай кхьинар генани пара дуьшуьш жезвайди къейд авунай. Абурукай са кьадар кхьинрин сирер ачухарнава. Амма гзаф кьадардин арабринни персерин кхьинар исятдани сир яз ама. Къадим кхьинри сифте яз чаз ХI асирда яшамиш хьайи машгьур лезги алим ва шаир Гьуьсейнан хва Агьмедакай малумат ганай. Чи машгьур алим Амри Шихсаидова са къванцел атIанвай сагъдиз амай цIарар кIелайла икI малум хьанай: “Шейх, эмир, кадийрин имам, Агьмед, Гьусейнан хва...” И хатIуниз килигайла ам кхьей вахт ХI-ХII виш йисар тирди малум жезва. Гафар куфи хатIуналди, кьакьан гьарфаралди кхьенва. Кхьинрин манадиз килигайла, сурун къван туькIуьрнавай жуьре фикирда кьурла, Агьмед а вахтунда агьваллу, таъсирчи, диндин ва жемиятдин кьиле авайбурукай сад тир.
Х виш йисан машгьур лезги устIар Гьасанан хва Исгьакьа эцигай бязи дараматрин къванерал кхьенвай текстера Къуръан-дай шиирар ава: “Я Аллагьдихъ ягъайбур. Аллагьдикай кичIе хьухь ва къуватлу гаф лагь.”
Къванерал атIанвай кхьинри хабар гузвайвал, Ахцегь райондин Къара-Куьре хуьруьн мискIин 913-йисалай гуьгъуьниз эцигнай. МискIиндин чукIун тавуна амукьнавай дегьзамандин паярилай аквазвайвал, сувагъдал набататрин, геометриядин фигурайрин ва чкадин акунрин нехишар атIанва. И ва маса делилри гьеле Х асирда Лезгистанда математика, геометрия ва астрономия хьтин илимар вилик фенвайди субутзава.
И йикъара лезги хуьрерай мадни са шумуд къванерал атIанвай кхьинар жагъанва. Кьил акъуддай ксари абур VIII-Х виш йисарин гуьмбетар я лугьузва. Чи къадим гуьмбетрин арада ва-жиблу чка кIелейринни сурун къванери кьазва. Абур авиляй къиметлу я хьи, саки вири кесиб халкьдин гъилералди чIехи устIарри туькIуьрнавай тапмусар я, халкьдин искусстводин чал агакьнавай тикрар тежедай оригиналар я.